KAZAKİSTAN

Resmî Adı: Kazakistan Cumhuriyeti

Başkenti: Astana

Diğer Önemli Şehirleri: Almatı (Alma Ata), Çimkent, Terez, Karaganda ve Ust Kamenogorsk’tur.

Yüzölçümü: 2,717,300 km²

Nüfusu: 16.700.000
Km2 Başına Düşen İnsan Sayısı:

Nüfus Artış Hızı:

Ortalama İnsan Ömrü: 66 yıl.

Etnik Yapı: Kazakistanlı %53.4, Rus %30, Ukraynalı %3.7, Özbek %2.5, Alman %2.4, Uygur %1.4, diğer %6.6 (1999)

Dil: Sovyetler döneminde Kazakistan’da resmî dil Rusça idi. Sovyet hükümetleri, Kazak dilinin eğitim dili olmadığını ileri sürerek onu sadece köylerde konuşulan bir dil olarak benimsetmeye çalışmış ve bunda da başarılı olmuştur. Sovyetler za­manında Kazak Türkçesi ile eğitim veren okullar açıldıysa da bu okullardan mezun olanlar çoğunlukla kolhozlarda ve köylerde çalıştırılmıştır. 28 Ocak 1993’te kabul edilen anayasanın 7. maddesinin birinci fıkrasında devletin resmî dilinin Kazakça olduğu belirtilmekle birlikte ikinci fıkra­sında devletin yönetim birimlerinde Ka­zakça ile Rusça’nın eşit olarak kullanıla­cağı vurgulanmıştır. Bunun sebebi, Kazak dilinin unutulmuş olması yanında Kaza­kistan’da Rus nüfus oranının yüksek olu­şudur. 1999 yılından itibaren bütün res­mî yazışmalar Kazak dilinde yürütülme­ye başlanmıştır.

Din: Müslüman %47, Rus Ortodoksları %44, Protestanlar %2, diğer %7

Coğrafî Durumu: Kuzeyden Rusya Federasyonu, doğu­dan Çin Halk Cumhuriyeti, güneyden Öz­bekistan ve Kırgızistan cumhuriyetleri, batıdan Hazar denizi ve güneybatıdan Türkmenistan Cumhuriyeti ile çevrilmiş­tir.

Doğu ve güneydoğudaki dağlık alanlar bir tarafa bırakılacak olursa Kazakistan’ın büyük kısmı ovalar ve dalgalı platolardan meydana gelir. Ülkenin güneydoğu kesi­mine Tien Şan (Tianjin) dağlarının, doğu kesimine de Altay ve Tanrı dağlarının uç­ları sokulmuştur. Kazakistan’da bariz bir kara iklimi hüküm sürer; kış ve yaz mev­simleri arasındaki ısı farkı büyüktür. Ya­ğışlar fazla değildir ve kuzeyden güneye doğru azalır. Ortalama yıllık yağış mikta­rı 300 ile 200 mm. arasında değişir; top­rakların onda dokuzu 300 milimetrenin altında yağış alır. Akarsular bakımından zengin bir ülke olan Kazakistan’ın büyük nehirlerinden İrtiş, İşim ve Tobol Kuzey Buz denizine, Ural ile Emba Hazar deni­zine ve Siriderya Aral, İli Balkaş göllerine dökülür; küçük akarsuların büyük bir kıs­mı ise çöllerde kaybolur. Kazakistan’da genellikle bozkırlar hâkimdir ve görünüm kuzeyden güneye doğru gittikçe yarı çöl manzarası alır. Akarsu boyları çok defa çalılıklarla kaplıdır; bunlar yer yer büyük­çe adalar halinde ağaçlıklara, yüksek te­pelerin yamaçlarında ise sık ormanlara dönüşür. Ülkenin güney tarafları Orta As­ya’nın çöl sahasını teşkil eder. Siriderya gibi büyük nehirlerin vadilerinde bazen sık ağaçlık ve çalılıklara rastlanır. Genel­de ormanlar azdır ve daha çok yüksek yerlerde çam ağaçlarından oluşur.

Yönetim Şekli: Parlamen­to senato ve meclis olmak üzere iki kı­sımdan oluşmaktadır. Senatörlük süresi altı yıl. Milletvekilliği süresi beş yıldır. Se­nato ve meclis başkanını cumhurbaşka­nı tayin eder. 1997 yılında idarî taksimat yeniden düzenlenerek eyalet sayısı on do­kuzdan on dörde indirilmiştir. Eyaletler, başbakanın teklifiyle cumhurbaşkanının tayin ettiği valiler tarafından yönetilmek­tedir. Yönetimde tek sorumlu vali olmak­la beraber halk tarafından seçilen encü­men üyelerinin valinin görevden alınması için cumhurbaşkanına teklif yapma yet­kileri bulunmaktadır. Kazakistan Cumhuriyeti"nde köyler ilçelere, ilçeler illere ve iller de eyaletlere (oblus) bağlı olarak yö­netilir. Ayrıca doğrudan merkeze bağlı bulunan özel statüye sahip iller de vardır. Hükümet cumhurbaşkanına karşı so­rumludur. Parlamentonun her iki kana­dının üzerinde anlaştığı kişi başbakan ola­rak cumhurbaşkanı tarafından tayin edi­lir. Yasama görevini parlamentonun se­nato kanadı yürütür.

İdari Bölümler: 14 bölge ve 3 şehir; Almatı, Almatı şehri, Aqmola (Astana), Aqtobe, Astana, Atyrau, Batys Qazaqstan (Oral), Bayqongyr, Mangghystau (Aqtau; formerly Shevchenko), Ongtustik Qazaqstan (Shymkent), Pavlodar, Qaraghandy, Qostanay, Qyzylorda, Shyghys Qazaqstan (Oskemen; formerly Ust’-Kamenogorsk), Soltustik Qazaqstan (Petropavl), Zhambyl (Taraz; eski Dzhambul)

Siyasî Partiler: Kazakis­tan’da kayıtlı 300 siyasî Örgüt ve dokuz siyasî parti bulunmaktadır.

Tarihi: Bugünkü Kazakistan sınırları içinde ka­lan topraklar tarih boyunca çeşitli kabile ve kavimlerin geçit yerini teşkil eder. Bu coğrafî sahanın Kazak denilen bir Türk kavminin adıyla anılmaya başlanması Selçuklu hâkimiyeti sonrasındaki geliş­melerle yakından ilgilidir.

Rus Çarı I. Nikola, 22 Haziran 1854’te bir ferman çıkararak bütün Kazak top­raklarının Rusya hâkimiyeti altına geçti­ğini ve Kazakların Rus kanunlarına tâbi olduklarını ilân etti. Buna karşılık bazı boy beyleri Rus hâkimiyetini reddederek mü­cadeleyi sürdürdüler.

Rusların baskıya dayanan yönetimleri ve Rus göçmenlerin iskânı bir müddet sonra Kazaklarda yeniden millî şuurun uyanmasına sebep oldu. 1916’da başla­yan ayaklanma kısa sürede bütün ülkeye yayıldı. 1917’de çıkan Bolşevik İhtilâli ve bunun getirdiği yeni prensipler ayaklan­mayı yeni bir safhaya soktu. Ülkede se­çim karan alındı ve yapılan seçimi her ta­rafta milliyetçiler kazandı. 1917 başların­da Ak-Tübe, Ural ve Orenburg’da toplanan Umumî Kazak Kurultayı memleketin modern bir ülke olarak teşkilâtlanması için kararlar aldı. Bu kararlar doğrultu­sunda Alaş Partisi kuruldu. Daha sonra oluşturulan hükümetin adı Alaş Orda ol­du. Rusya’da iç savaş devam ederken Ka­zakistan muhtariyetini ilân etti (Aralık 1917). İç savaşın sona ermesinden sonra 1919’da Kızılordu birlikleri Kazakistan’ı İşgal ederek özerk Kazakistan’ın yerine 20 Ağustos 1920’de Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ni kurdu. Bu cum­huriyete 1924’te yeni Sovyet Cumhuriyet­lerinin teşkili esnasında bazı topraklar ilâ­ve edildi, böylece Kazakistan’ın bugünkü sınırları belirlenmiş oldu.

Ruslar, Kazakistan’ı tamamen idarele­ri altına aldıktan sonra burada büyük bir asimilasyon siyaseti uyguladılar. Halkın ibadet hürriyeti kaldırıldı, camiler kapa­tıldı. Müslüman halk ateistlik konferans­larına katılmaya mecbur bırakıldığı gibi ateistlik okullara ders olarak konuldu. 1948-1975 yılları arasında 126 adet din aleyhtarı kitap Kazak Türkçesi’ne çevril­di. Rus yönetimi bununla da yetinmeye­rek Türk lehçeleri arasındaki farklılıkları arttırıp her birini ayrı bir dil şekline sok­maya çalıştı. Kiril alfabesi kabul ettirildi; I. Dünya Savaşından sonra eğitim ve bilim dili olarak Rusça kullanılmaya başlan­dı. Öte yandan millî kültürü aksettirecek edebî eserler de yasaklandı. Bunun yerine Türk Lehçelerinde proletarya ve kolhoz edebiyatının gelişmesi İçin edip ve şair­ler desteklendi.

İç Problemleri:

Dış Problemleri:

İslâmî Hareket:

Ekonomi: Bir tarım ve hayvancılık ülkesi olarak bilinen Kazakistan’ın kuzeyindeki bozkır­larla güneyindeki yaylalar hayvancılık için en elverişli yerlerdir. Özellikle sulu tarım giderek gelişmekte (pamuk ve pirinç üre­timi), halkın ihtiyacını karşılayacak dere­cede meyvecilik de yapılmaktadır. Ulaşım­da Ruslar’dan kalan demiryollarının yanı sıra kara ve su yollarından faydalanılır; son yıllarda faaliyete geçen hava yolları da önem taşımaktadır. Kazakistan eko­nomisinde tarım ve hayvancılık kadar ol­mamakla birlikte sanayi sektörü de söz sahibidir. Karaganda’da makine ve teks­til. Balkaş çevresinde bakır döküm ve de­mir çelik, çeşitli kesimlerde de gıda maddeleri endüstrileri gelişmiş durumdadır.

Ülke topraklan yer altı servetleri bakımın­dan zengindir. Karaganda bölgesinde kö­mür, Üral-Emba havzasında petrol çıka­rılmaktadır. Ülkenin çeşitli yerlerinde ba­kır, kurşun, çinko, demir, manganez, ka­lay, nikel, volfram, molibden, antimuan, arsenik, boksit gibi madenler bulunmak­ta ve bunların önemli bir kısmı işletilmek­tedir; ayrıca göllerden tuz üretimi de önemlidir.

Para Birimi: Tenge

Kişi Başına Düşen Millî Gelir:

Dış Ticaret: İhracat: 35.55 milyar $ (2006)
İhracat Ürünleri: petrol %40, makine, kimyasal ürün, tahıl, yün, et, kömür
İhracat Ortakları: Rusya %12.4, Almanya %12, Çin %11.2, İtalya %8.8, Fransa %8.6, Romanya %5.1, ABD %4.5 (2005)
İthalat: 22 milyar $ (2006)
İthalat Ürünleri: Makine ve parçaları, yapı malzemeleri, petrol ve gaz, araçlar
İthalat Ortakları: Rusya %35.7, Çin %21.3, Almanya %7.1 (2005)
Dış Borç Tutarı: 107.8 Milyar $

Sanayi: Petrol, kömür, demir, manganez, krom, kurşun, çinko, bakır, titanyum, boksit, altın, gümüş, fosfat, sülfür, demir - çelik, traktör ve diğer tarım makineleri, elektrik motorları, yapı malzemeleri. Sovyetler Birliği döneminde Kazakistan Cumhuriyeti sadece Rusya’nın ham mad­de kaynağı olarak kullanıldığından Kaza­kistan’da yer altı zenginliklerini çıkarma endüstrisinin aksine üretim endüstrisi hiç gelişmemiştir. 1993 ve 1994 yıllarında uygulanan özelleştirme siyaseti neticesin­de devlet mülkiyetinde bulunan önemli ekonomik tesisler özel kişilere verilip mo­nopollerin oluşturulmasına zemin hazır­lanmıştır.

Enerji: Elektrik üretimi: 63.26 milyar kWh (2004)
Elektrik tüketimi: 58.3 Milyar kWh (2004)
Elektrik ihracatı: 4.9 Milyar kWh (2004)
Elektrik ithalatı: 4.37 Milyar kWh (2004)

Ulaşım: (Demiryolları: 13,700; Karayolları: 90,018; Su yolları: 4,000 km
Boru Hatları: Kondens 658 km; doğal gaz 11,019 km; ham petrol 10,338 km; petrol ürünleri 1,095 km; Limanları: Aqtau (Shevchenko), Atyrau (Gur’yev), Oskemen (Ust-Kamenogorsk), Pavlodar, Semey (Semipalatinsk)

Sağlık:

Eğitim: Okuma yazma oranı % 98’lere ulaşmıştır.

Doğal Kaynakları: Petrol, doğal gaz, kömür, demir, manganez, krom, nikel, kobalt, bakır, molibden, kurşun, çinko, boksit, altın, uranyum.
Bağımsızlık Günü: 16 Aralık 1991 (Sovyetler Birliğinden ayrıldı)
Milli Bayram: Cumhuriyet Günü, 25 Ekim (1990).
Üye Olduğu Uluslararası Örgüt ve Kuruluşlar: OIC (İslâm İşbirliği Teşkilatı), AsDB (Asya Kalkınma Bankası), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu), EAPC.